Po zajęciu przez Austriaków w 1772 r. Bełz podupadł. Za II Rzeczypospolitej był mało znaczącym miasteczkiem prowincjonalnym w powiecie sokalskim, zamieszkałym w większości przez Żydów. W 1951 r. w ramach wymiany terytoriów Polska musiała odstąpić ZSRR czarnoziemne tereny dawnej ziemi bełskiej z czterema miastami (Bełz, Krystynopol, Uhnów i Waręż). Miejsce wysiedlonej w całości ludności polskiej zajęli Ukraińcy, głównie z Chełmszczyzny. Dziś na całym tym terenie nie ma ani jednego czynnego kościoła katolickiego.

* Ruiny kościoła i klasztoru dominikanów (ul. Sawien-ko 3). Klasztor ufundował w 1394 r. książę mazowiecki i bełski Ziemowit IV. Obecnie istniejący kościół wzniesiono w XVII w Po kasacie józefińskiej (1784) został przekazany miejscowej parafii. W 1944 r. uszkodzony niemiecką bombą, później uległ stopniowej dewastacji. Dziś jest ruiną bez dachu.

** Kościół p.w. św. Walentego, tzw. na Zameczku, powstał w latach 1907-1911 na terenie dawnego zamku, po którym pozostały tylko obwałowania. Według legendy na zamku w Bełzie miał początkowo znajdować się cudowny obraz Matki Bożej, który w 1382 r. książę Władysław Opolczyk przeniósł do Częstochowy. W latach 1919-39 kościołem opiekowały się siostry felicjanki, obecnie służy jako cerkiew prawosławna. Budowla eklektyczna z przewagą elementów neoromańskich. W fasadzie wieża nakryta dachem namiotowym, nad nawą sygnaturka.

Na dziedzińcu kościoła stoi neogotycka wieża z herbem województwa bełskiego nadanym przez króla Kazimierza Jagiellończyka w 1462 r. Ponadto zdewastowana kaplica św. Franciszka z uszkodzonymi figurami św. Walentego i św. Franciszka. W ogrodzeniu przetrwały tablice fundacyjne bramy kościelnej z 1935 r. z inskrypcjami polskimi i łacińskimi: „Bełz constanterfidelis — Bełz stale wierny"). Zachowafy się też wieżyczki na wałach, nakryte dachami namiotowymi

** Kościół i klasztor dominikanek (obecnie cerkiew p.w. św. Mikołaja). Zespół ufundowała w 1635 r. Zofia Chodkiewiczówna, kasztelanka wileńska. Po kasacie zgromadzenia (1784) kościół został przekazany grekokatolikom. Po II wojnie światowej i wysiedleniu Ukraińców Polacy przejęli ponownie opuszczoną świątynię, a po „regulacji granicznej" w 1951 r. władze sowieckie zamieniły ją w magazyn. Polacy opuszczający Bełz zabrali ze sobą ikonę Matki Boskiej z XVII w. pędzla lwowskiego malarza Teodora Semkowicza, która obecnie znajduje się w kościele parafialnym w Ustrzykach Dolnych. Grekokatolicy odzyskali spustoszoną świątynię dopiero w 1991 r.

Kościół jest budowlą barokową, murowaną, o układzie trójnawowej bazyliki z apsydą i prostokątnymi pomieszczeniami po obu jej stronach. W fasadzie trójkondygnacyjne wieże o baniastych hełmach i gzymsy o skomplikowanych profilach. Elewacje boczne podzielone pilastrami. Całość przykryta dwuspadowym dachem. Budynek klasztorny dobudowano w 1743 r. Jest to murowany, piętrowy gmach na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem, przykryty dwuspadowym dachem, bez dekoracji architektonicznych (oprócz obramowań okiennych). Obecnie w stanie ruiny pozbawionej dachu.

* Cerkiew p.w. Zesłania Ducha Świętego (cmentarna], drewniana, zbudowana w XVII w. Składa się z czworobocznej części centralnej mieszczącej nawę i babiniec oraz zamkniętej trójbocznie części ołtarzowej. Nad częścią centralną kopuła na ośmiobocznym bębnie, nad ołtarzową dach pięciopołaciowy. Obok czworoboczna drewniana dzwonnica z XIX w, nakryta namiotowym dachem.

*Tzw. Baszta Tatarska (ok. 1606 r.), przypuszczalnie zbudowana jako zbór ariański. W II poł. XVIII w. mieściło się tu
archiwum miejskie. Budowla z cegły, na planie sześcioboku, podpiwniczona. W jednej ze ścian nieduży otwór drzwiowy, nad nim okrągłe okienko. Zachowały się obramowania otworów okiennych z białego kamienia. Przed 1939 r. był tu kartusz z herbem Rawicz i datą 1666.

Kaplica z figurą św. Jana z XVIII w. (przy torach kolejowych), barokowa, obecnie zdewastowana.

W centrum miasta zachowały się trzy kamienice z przełomu XIX i XX w. z ozdobnymi wieżyczkami. W jednej z nich mieszkały dawniej siostry zakonne.

* Cmentarz katolicki (na zachodnim skraju miasta) został założony przy opisanej wyżej cerkwi greckokatolickiej prawdopodobnie na początku XIX w. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1831 r. Najciekawsze nagrobki: kancelisty Walentyna Pieszkiewicza — z płaskorzeźbą dziewczyny z dwojgiem dzieci pod krzyżem; Józefa Wielogórskiego (zm. 1868) — wysoki krzyż opleciony draperią; bezimienny grób ze skrzyżowanymi szablami i szyszakiem rycerskim. W eklektycznej kaplicy cmentarnej epitafia ks. Władysława Honorskiego, doktora teologii (zm. 1914), i ks. Marcelego Chmury, szambelana papieskiego, dziekana bełskiego. Cmentarz jest nadal czynny.

Cmentarz żydowski znajduje się na zachodnim krańcu miasta. Bełs był jednym i ważniejeszych ośrodków chasydysmu. Zachowały się trzy macewy (nagrobki) członków słynnej dynastii miejscowych cadyków: Szolema, Joszuy i Issachara Dowów. Aron Dow, czwarty przestawiciel dynastii, przeżył II wojnę światową i osiadł w Izraelu.

Kresy
Strona 1 z 3
Zbigniew Hauser
Ilustrowany przewodnik po zabytkach Galicji Wschodniej